Biuletyn Informacji Publicznej RPO

• Przed zapowiedzianą w TVP na 12 maja 2025 r. debatą kandydatów w wyborach prezydenckich RPO zwraca się do Dyrektora Generalnego TVP S.A. w likwidacji o zapewnienie jej dostępności dla wyborców z niepełnosprawnością słuchu
• Marcin Wiącek wskazuje na kwestie, które zgodnie z postulatami środowiska osób g/Głuchych mogłyby pozytywnie wpłynąć na pełną dostępność informacyjno-komunikacyjną

Rzecznik Praw Obywatelskich zabiega o zwiększenie dostępności procesu wyborczego dla wyborców ze szczególnymi potrzebami. 

Wobec planowanej przez TVP na 12 maja 2025 r. debaty wszystkich kandydatów w wyborach na Prezydenta RP, Marcin Wiącek zwraca się do Dyrektora Generalnego TVP S.A. w likwidacji o podjęcie działań dla zapewnienia jak największej jej dostępności  – zwłaszcza dla wyborców z niepełnosprawnością słuchu.

Dostępność wyborów dla osób z niepełnosprawnościami jest przedmiotem działań RPO od wielu lat. Niemniej informacje prezentowane w mediach niejednokrotnie pozostają niedostępne dla osób ze szczególnymi potrzebami.  Przekłada się to na ograniczone możliwości podjęcia świadomej decyzji, na kogo zagłosować.

Szczególnym wyzwaniem jest zapewnienie dostępności procesu wyborczego osobom g/Głuchym. Stąd duża rola debat, które niejednokrotnie stanowią dla osób g/Głuchych i słabosłyszących jedno z głównych źródeł wiedzy o kandydatach. Informacje te z trudnością uzyskują oni z innych źródeł, gdyż – co do zasady – materiały komitetów wyborczych nie są dostosowywane do szczególnych potrzeb osób z niepełnosprawnościami. 

W tym kontekście należy zwrócić uwagę na dotychczasowe debaty kandydatów, m.in. debaty z 11 kwietnia 2025 r. w Końskich. Według najlepszej wiedzy RPO nie zapewniały one satysfakcjonującego poziomu dostępności dla wyborców g/Głuchych i słabosłyszących.

Tymczasem, zgodnie z art. 32 ust. 2 Konstytucją RP, nikt nie może być dyskryminowany w życiu politycznym, społecznym lub gospodarczym z jakiejkolwiek przyczyny. Konwencja nakazuje zaś podjąć wszelkie niezbędne środki, aby zapewnić osobom z niepełnosprawnościami możliwość poszukiwania i pozyskiwania informacji na zasadzie równości z innymi osobami, m.in. poprzez dostarczanie informacji przeznaczonych dla ogółu społeczeństwa, w dostępnych dla nich formach i technologiach, odpowiednio do różnych rodzajów niepełnosprawności, na czas i bez dodatkowych kosztów.

Dlatego RPO zwraca uwagę Dyrektora TVP na kwestie, które zgodnie z postulatami środowiska osób g/Głuchych mogłyby pozytywnie wpłynąć na dostępność informacyjno-komunikacyjną debaty.

Podstawowym udogodnieniem zwiększającym dostępność informacyjno-komunikacyjną jest opatrzenie wydarzenia tłumaczeniem na język migowy. Jednym z postulatów środowiska w trakcie debaty „Wybory dostępne dla wszystkich(?)” zorganizowanej przez RPO 29 marca 2023 r., było - oprócz opatrywania transmisji tłumaczeniem na Polski Język Migowy - w miarę możliwości zapewnianie obecności tłumacza na samym wydarzeniu. 

Rozwiązaniem rekomendowanym przez środowisko osób z niepełnosprawnościami jest także zachęcanie komitetów wyborczych, by każdy z uczestników udawał się na debatę z osobistym tłumaczem.

RPO zwraca też uwagę na tzw. fikcyjną dostępność. Chodzi o sytuację, w której osobom z niepełnosprawnościami udostępniane są udogodnienia, jednak ich forma powoduje, że poziom dostępności w praktyce się nie zwiększa. Tłumaczenie na język migowy będzie spełniać swój główny cel, jakim jest dotarcie ze zrozumiałą informacją do osoby g/Głuchej, wyłącznie jeśli będzie prowadzone właściwie. 

I tak postać tłumacza kadrowana od pasa w górę nie powinna być mniejsza niż 1/8 wielkości ekranu. Jeśli postać jest mniejsza, odbiór treści jest utrudniony, a dla osób starszych i słabowidzących praktycznie niemożliwy. Należy zwrócić uwagę, by tłumacz nie był zakrywany przez tzw. paski informacyjne.

RPO apeluje też o wprowadzenie tłumaczeń zgodnie ze światowymi standardami, tj. w formie zespołowej pracy tłumaczy, w której każdy dokonuje translacji nie dłużej niż przez 15-20 minut.  Wraz z upływem czasu jakość tłumaczenia spada ze względu na zmęczenie tłumacza. 

Domyślnym językiem tłumaczenia powinien być Polski Język Migowy (PJM).  Instytut Lingwistyki Stosowanej UW przygotował publikację pt. „Wytyczne na czas kryzysu w sprawie sposobu realizacji i jakości tłumaczeń na język migowy w utworach audiowizualnych”, która przedstawia charakterystykę wysokiej jakości tłumaczenia na język migowy. Wskazano, że podczas konferencji prasowych i wydarzeń na żywo tłumacz powinien stać obok przemawiającego. Nadawcy nie powinni usuwać tłumacza języka migowego. Zalecenie to może być również wykorzystane przy planowaniu debat pomiędzy kandydatami.

Nie bez znaczenia jest poziom znajomości języka migowego u tłumacza. W obecnym systemie rejestracji tłumaczy, polegającym na wpisie do rejestrów prowadzonych przez wojewodów, nie weryfikuje się poziomu znajomości deklarowanego języka ani nie wskazuje się zakresu specjalizacji (np. w zakresie prawa, psychologii, zdrowia). Kluczowe jest, by poziom znajomości PJM był na tyle wysoki, aby nie było wątpliwości co do jakości tłumaczenia.

W dyskusji nad jak najszerszą dostępnością informacji nt. wyborów dla osób g/Głuchych nie można pominąć konieczności uwzględnienia ich zróżnicowania. Wśród słabosłyszących i g/Głuchych są bowiem zarówno osoby, które posługują się językiem migowym (głównie PJM), ale również takie, które go nie znają. Dla niektórych język polski jest w pewnym stopniu znany, ale istnieje również grupa, dla której jest on całkowicie obcy. Nie każdy g/Głuchy porozumiewa się w pisanym języku polskim, jak i nie każdy zna PJM. Tłumaczenie na język migowy oraz napisy stanowią zatem rozwiązania kierowane do dwóch różnych grup adresatów. Tłumaczenie na PJM nie jest alternatywą dla napisów i na odwrót. 

Krajowa Rada Radiofonii i Telewizji wskazała na tę kwestię w stanowisku z 30 marca 2021 r. Podkreśliła, że: „napisy dla niesłyszących nie stanowią zatem alternatywnego rozwiązania wobec tłumaczenia na język migowy”. Dlatego należy zadbać, by transmisja debaty została opatrzona zarówno tłumaczeniem na język migowy, jak i napisami.

Rzecznik prosi o analizę tych kwestii i ich uwzględnienie w celu zapewnienia dostępności debaty kandydatów biorących udział w wyborach na Prezydenta RP. Wnosi też o rozważenie opatrzenia retransmisji debaty w udogodnienia w postaci napisów rozszerzonych i tłumaczenia na PJM i udostępnienia jej w serwisie internetowym TVP.

RPO ma nadzieję, że uwzględnienie tych kwestii poprawi dostępność procesu wyborczego dla osób ze szczególnymi potrzebami i pozwoli im na realizację ich praw wyborczych w możliwie najpełniejszym zakresie.

XI.602.1.2023